Op verkenningstocht door de 'muziek uit het Oosten'

Een goede vraag om mee te beginnen: wat is dat eigenlijk, muziek uit ‘het Oosten’? Daar is geen eenvoudig of eenduidig antwoord op te geven. Een aanzienlijk deel ­‘oosterse’ muziek komt namelijk helemaal niet, of niet meer, uit het Oosten. Muziek uit ­bijvoorbeeld Noord-Afrika zoals gnawa-­muziek uit ­Marokko of raï uit ­Algerije ­noemen we met hetzelfde gemak ook oosterse muziek. Bovendien, de muziek die daadwerkelijk uit het Oosten komt is zelf een rijk amalgaam van invloeden uit Andalusië, Griekenland, India, Afrika en in toenemende mate uit West-Europa en de Verenigde Staten.

Afbeeldingen van de rieten ney waren al te
vinden op de muren van de Egyptische pyramides

Daar is niets vreemds aan. De mens beweegt, en de muziek beweegt met hem mee. De karavanen van weleer die langs de ­eeuwenoude Zijderoute liepen, vervoerden meer dan alleen handelswaar. Ook cultuur, en muziek in het bijzonder, werd langs deze route, die van het Verre Oosten tot aan de ­Middellandse Zee liep, uitgewisseld. Van Palmyra tot aan Constantinopel en van Isfahan tot aan X’ian reisden musici langs de vele handelsoorden om hun exotische handelswaar – de muziek – ten gehore te brengen.

Ze brachten hun traditionele instrumenten mee en die raakten na verloop van tijd ingeburgerd op hun nieuwe plek van bestemming. Neem bijvoorbeeld een van de oudste instrumenten: de ney. Afbeeldingen van deze rieten fluit waren al te vinden op de muren van de Egyptische pyramides. Maar de ney is ook in onze tijd nog steeds alom aanwezig in zowel traditionele Arabische en Perzische muziek als in popmuziek uit het Oosten.

Bach ontmoet soefi
De oosterse musici werden door meer dan alleen voor hen uitheemse klanken beïnvloed. In de maqām (melodische modus of ‘toonladder’), wazn (de ritmische basis van composities) en de verschillende stemmingen van de instrumenten zijn sporen van de euclidische meetkunde, ­Arabische poëzie en zelfs architectuur terug te horen.

Een centrale figuur in het beschrijven en verfijnen van deze invloeden was de filosoof en muziekgeleerde Aboe Nasr al-­Farabi (ca. 870-950). Zijn studie naar de vele aspecten van de oosterse muziek is vastgelegd in zijn Kitab al-Musiqa al-Kabir, het grote boek van de muziek.

Er is een wereld aan beschaving terug te vinden in de oosterse muziek. Dat maakt dat het zeker niet meevalt om over oosterse muziek als afgebakend fenomeen te ­spreken. Net zoals de westerse muziek heeft de oosterse muziek wortels die eeuwenoud en continentenbreed vertakt zijn. Daarom zie ik uit naar hoe het ‘Bach ontmoet soefi’-concert van 25 november deze diversiteit ten gehore zal brengen.

Hoe zullen de theorbe en de tar, verre neven van elkaar, samenklinken? Hoe zal de barokke harmonie van het Westen de soefimelodieën van het Oosten dragen? Maar op de keper beschouwd heeft de Barok van Bach de muziek van de soefi’s reeds ontmoet.

Familiejuweel
Ondanks een lange traditie van vernieuwing worden de oosterse cultuur en muziek weleens gepresenteerd als oude en onveranderbare fenomenen; alsof ze een familiejuweel zijn dat generaties lang van hand tot hand wordt doorgegeven. Ergens is dat ook wel te begrijpen. Wat zou de muziek uit het ­Oosten zijn zonder de traditionele instrumenten zoals de ney, de qanûn (de cimbalom uit het Oosten) en de riq (de Arabische tamboerijn)?

Deze eeuwenoude instrumenten brengen eeuwenoude klanken voort; mooie klanken die we graag willen behouden. Maar de muziek uit het Oosten is meer dan alleen een te koesteren artefact uit het verleden. Deze muziek bestaat bij de gratie van vermenging, ontwikkeling, aanpassing en improvisatie. Een van de kenmerken van deze muziek is dat verschillende uitvoeringen van een compositie ook telkens verschillend klinken. De echte muzikale meesters zijn in staat om één lied talloze gezichten te geven.

De piano en de elektrische gitaar deden bijvoorbeeld
hun intrede in de Arabische muziek.
Is dat een verrijking of een verarming?

Om inspiratie op te doen, deden (en doen) musici onderzoek naar andere uitvoeringspraktijken. Zo is er met bijzonder veel interesse geluisterd naar de klassieke muziek uit het Westen. De piano en de elektrische gitaar deden bijvoorbeeld hun intrede in de Arabische muziek. Is dat een verrijking of een verarming van deze muziek?

Behoud en ontwikkeling
Dit soort vragen stond op de agenda van het internationale congres over de Arabische muziek dat in 1932 in Cairo werd ­gehouden. Dit congres wordt nog steeds gezien als een zeer belangrijke impuls ter bevordering van de muziek uit het Oosten. Te gast was een gevarieerd publiek van musici, musicologen en academici uit het Oosten en Westen. Béla Bartók, Paul Hindemith, Muhammed Abd-al Wahhab en Sammi Shawwa, allen tezamen tijdens één bijeenkomst; dat is nog eens ‘East meets West’!

Op de agenda stond de oosterse muziek van Marokko tot het Midden-Oosten. De inzet was het preserveren en vernieuwen, het beluisteren en het uitvoeren, het nadenken over en het ervaren van deze muziek. En hoe mooi een debat over het preserveren en vernieuwen van muziek ook mag klinken, eenvoudig is het niet. Een te grote nadruk op het behoud staat mogelijkerwijs ontwikkeling in de weg. Verder kan het stereotyperingen in de hand werken; de muziek krijgt een hoog ‘sprookjes van 1001 nacht’-gehalte.

Te grote nadruk op het vernieuwen van de muziek en je loopt risico voeling te verliezen met de traditie. Zo was er tijdens het congres een commissie die zich bezighield met het beoordelen van de geschiktheid van westerse instrumenten, zoals de piano, voor de Arabische muziek. Een andere commissie hield zich bezig met de vraag welke plaats de welgetemperde (gelijkgestemde) westerse toonladder heeft in de oosterse muziek met haar eigen maqāms.

Overeenstemming werd er niet bereikt. Dat is ook niet vreemd, want hoe verzoen je traditie met vernieuwing? Hoe breng je het muzikale Oosten en Westen samen zonder de oosterse of westerse muzikale essentie te verliezen? Tijdens de ‘Thinking East’-lezing, in de week voordat Turning East losbarst, zullen we ruime aandacht besteden aan deze vragen.

'Reculer pour mieux sauter', zeggen de Fransen,
een stap terugzetten om beter te springen

Duwen en trekken
Om alvast een tipje van de sluier te lichten; je kunt het gebrek aan consensus ook zien als een overwinning voor de muziek. De muziek uit het Oosten is antagonistisch van aard. Het is een zaak van duwen en trekken; precies daarin zit de muziek. Hij die uit een authentieke ud een vernieuwend geluid laat klinken. Zij die de klarinet kan laten huilen als een ney. Zij die de traditie verder ­helpen door haar soms los te laten.

'Reculer pour mieux sauter', zeggen de Fransen, een stap terugzetten om beter te springen. De meesters van de muziek zijn niet bang een stap terug te zetten om de oosterse muziek verder te brengen. En ik twijfel er niet aan dat we vele muzikale meesters (m/v) zullen horen tijdens Turning East. Meesters die niet bang zijn om een stapje richting de traditie te zetten om zo beter en verder te springen.

Tekst: Hafez Ismaili m’Hamdi

Dit artikel verscheen eerder in Preludium (editie november 2017), het programmablad van Het Concertgebouw en het Koninklijk Concertgebouworkest

Over de auteur
Hafez Ismaili m’Hamdi studeerde jazzgitaar aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag en filosofie aan de universiteiten van Leiden en Utrecht. Momenteel werkt hij aan zijn proefschrift over filosofie en medische ethiek aan het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam.