Ricardo Castro: ‘De magie van muziek schuilt in het gezamenlijke’

Nederlanders zullen zich de Braziliaanse miljoenenstad San Salvador de Bahia misschien vooral herinneren als de plek waar de Oranje-voetballers elf jaar geleden in een WK-eindronde met 5-1 wereldkampioen Spanje vernederden. De inwoners houden van carnaval en capoeira, de mengvorm van dans en vechtsport. Maar klassieke muziek? Hmmm. In de jaren dat Ricardo Castro in de mooie kuststad opgroeide, bezat Salvador geen symfonieorkest. En toen de musicus na ruim twintig jaar Europa terugkeerde om een jeugdorkest te beginnen, stuitte dat aanvankelijk op de nodige scepsis.

Als eenzelvige pianist zag Castro begin deze eeuw met eigen ogen wat muziek kan betekenen toen hij zich in Venezuela verdiepte in El Sistema, een initiatief dat kinderen uit alle geledingen van de samenleving bijeenbrengt in koren en orkesten – zo’n honderdtwintig in getal – tot in de armste haarvaten van het Zuid-Amerikaanse land. En bovenaan die piramide verrees het Orquesta Sinfónica Simón Bolívar, dat de wereld versteld liet staan en opmerkelijke talenten voortbracht, zoals dirigent Gustavo Dudamel. Wat Castro in Venezuela tegenkwam, inspireerde hem in zijn Braziliaanse thuisstaat Bahia tot de oprichting – met hulp van de overheid – van een vergelijkbaar onderwijssysteem. Achttien jaar later zijn er in San Salvador dertien centra en heeft het plan bijna veertigduizend kinderen geholpen. En het uithangbord, het symfonieorkest Neojiba, reist opnieuw door Europa en zet – onder meer in Het Concertgebouw – meesterwerken van het Amerikaanse continent op de lessenaars.

Maatschappelijke betekenis

Het begon voor Castro allemaal rond zijn veertigste. ‘Ik vormde toen een pianoduo met Maria João Pires. Zo kwam ik voor het eerst in Het Concertgebouw. Onze samenwerking hield ook in dat ik haar hielp bij enkele van haar sociale projecten. Dit opende mijn ogen voor de maatschappelijke betekenis van muziek, maar ik had nog geen idee wat ik met dat inzicht kon doen. Dat kwam tijdens een concert twintig jaar geleden in Venezuela. Daar ontdekte ik El Sistema. Duizenden Latijns-Amerikaanse kinderen maakten muziek op een geweldig niveau en met veel hartstocht.’

Ricardo Castro en Maria João Pires in de Grote Zaal, september 2022 © Milagro Elstak

Aan mensen in zijn Braziliaanse thuisprovincie Bahia vroeg Castro of het niet een idee zou zijn om daar ook zo’n muzikale infrastructuur op te bouwen. ‘Na de verkiezingen in 2007 liet de nieuwe regering weten daar wel geld voor te willen vrijmaken, op voorwaarde dat ik het zelf zou gaan doen. Ik had mijn bedenkingen. Want ik woonde al meer dan twintig jaar in Europa en was slechts een concertpianist, gewend aan een eenzelvig leven, samenwonend met een vleugel. Hoe moest zo’n karakter zich ontwikkelen tot een dirigent en een organisator die mensen samenbracht? Maar de regering hield voet bij stuk. “Jij gelooft hierin”, zeiden ze. “Zonder jou beginnen we er niet aan.” Dus met mijn blik op het vergezicht van El Sistema besloot ik het eenzame solistenbestaan achter me te laten.’

Ricardo Castro en Neojiba in de Grote Zaal, september 2022 © Milagro Elstak

Als pianist was ik gewend om muziek als iets individueels te zien

Castro kreeg hulp en advies van José Abreu, de drijvende kracht achter El Sistema. ‘Hij toonde me de kern van het project. Ik zag hoe ze werkten in verschillende wijken, in armoedige situaties. Het was verbazingwekkend, echt iets unieks in deze wereld. Ik denk dat elke musicus El Sistema zou moeten ervaren. Je ziet een massa kinderen, een groep die zich optrekt aan de kracht van muziek, aan elkaar. Het inspireerde me voor de rest van mijn leven, want als pianist was ik gewend om muziek als iets individueels te zien. Maar de magie ervan schuilt juist in het gezamenlijke.’

Hoge ambities

En zo groeide Neojiba in Bahia uit tot een beweging. ‘Niet zo groot als El Sistema’, zegt Castro, ‘dat is ook niet onze bedoeling. Want ik zag in Venezuela ook hoe onbeheersbaar het massale kan zijn. Ik wil het overzichtelijk houden: niet zo groot mogelijk, maar zo goed mogelijk. Ik gunde mezelf de tijd om te leren hoe ik zo’n organisatie moest leiden, hoe ik met mensen moest omgaan. En wat ik precies wilde. De scepsis hier was groot in het begin. San Salvador de Bahia heeft geen klassieke traditie. Maar een goede infrastructuur en hoge ambities doen wonderen. Wij hoefden niet op zoek naar kinderen. Nee, zij vonden ons. Begin ergens ter wereld een jeugdorkest en ze stromen toe.

Wij hoefden niet op zoek naar kinderen; zij vonden ons

‘We begonnen met kinderen die al enige muzikale achtergrond hadden. Er deden er zo’n vijfhonderd auditie, dus we konden ook meteen een orkest vormen. Momenteel hebben we ensembles in alle leeftijdsgroepen en wie goed genoeg is – hoe jong ook – stroomt door naar het hoogste niveau. In het Neojiba-orkest waarmee we naar Amsterdam komen, zitten musici vanaf veertien jaar. De oudsten zijn rond de zevenentwintig, daarna zoeken ze werk bij gewone orkesten of kunnen ze bij ons gaan lesgeven aan de jongere kinderen.’

Neojiba liet me ontdekken dat iedereen een aanleg voor muziek bezit

Vooroordelen loslaten

De afgelopen achttien jaar werden een belangrijke leerschool voor Castro, die als piano-wonderkind op zijn achttiende naar Europa trok. Daar richtte hij zich ruim twintig jaar op het solistische bestaan van pianist, voor hij zich bij Neojiba met name op het dirigeren richtte. En dat opende deuren, ook in hemzelf. ‘Neojiba maakt niet enkel mooie muziek, het houdt niet alleen het vuur van een lange traditie brandend, maar het bewijst evenzeer waartoe kinderen in staat zijn wanneer we hun de helpende hand reiken. Tegenwoordig serveren we mensen snel af. “Je hebt geen muzikaal talent, ga maar iets anders doen.” Neojiba liet me ontdekken dat iedereen een aanleg voor muziek bezit. Geef een kind met dunne lippen een klarinet, een kind met korte armen een trombone, een kind met kleine handen een piano of een contrabas – en de kansen op mislukking zijn legio. Maar wie een passend instrument weet te vinden, ziet de ziel en het talent stralen.’

Muziek belichaamt de dialoog waar het in onze samenlevingen momenteel aan ontbreekt

‘Door Neojiba heb ik menig vooroordeel losgelaten over wat de mens wel of niet kan. Want geef een kind goed gereedschap en goede informatie – belangrijk in deze internettijd zonder filters – en er gebeuren wonderen. Muziek belichaamt bovendien de dialoog waar het in onze samenlevingen momenteel aan ontbreekt. Zet rechtse houwdegens, linkse activisten, katholieken, moslims en Joden bij elkaar in een orkest en plotseling tellen de tegenstellingen even niet meer en zoeken ze samen naar schoonheid en eenwording.’