Op Ontdekking: Wat is filmmuziek?
vr 3 okt 2025 - 4 minuten leestijd - Tekst: Bart de Graaf
Filmmuziek is typisch iets waar je je misschien niet altijd bewust van bent, maar zodra het ontbreekt, merk je het meteen. Kijk bijvoorbeeld eens een stukje van The Lord of the Rings of Pirates of the Carribean zonder geluid: de sfeer is dan meteen uit de film verdwenen. Film kan niet meer zonder muziek, andersom kan wel. Tenminste, als een soundtrack écht goed is.
Een soundtrack was er nog niet in de eerste films. Sterker nog: in stomme films was helemaal geen geluid te horen. Musici speelden live muziek die bij de film paste. Zo verdiende Dmitri Sjostakovitsj in zijn tienerjaren een zakcentje in de bioscopen van Sint-Petersburg, improviserend op de piano. Soms worden op die manier oude films aan nieuwe muziek gekoppeld. Philip Glass voerde bijvoorbeeld zijn eigen muziek live uit bij de stomme film Dracula, die al was opgenomen voordat hij werd geboren.
Van stomme film naar soundtrack
Halverwege de vorige eeuw kwam in de Verenigde Staten de filmindustrie, en daarmee ook de filmmuziek, echt op gang. Een van de pioniers was Erich Wolfgang Korngold, die aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog naar Amerika vluchtte. Dat was voor hem ook de stap naar de filmmuziek. Een kleine stap, zo zei hij zelf: ‘Filmmuziek is opera zonder woorden.’
Het componeren van filmmuziek ging Korngold makkelijk af. Dankzij zijn fotografische geheugen wist hij na één keer een film bekijken precies wanneer welke muziek moest klinken. Zo componeerde hij voor The Sea Hawk een bombastische fanfare voor de hoofdpersoon, een Britse kaper. Een liefdesthema klinkt wanneer de kaper verliefd wordt op een Spaanse vrouw, en exotische muziek versterkt de sfeer wanneer de film zich verplaatst naar de jungle in Panama.
Muziek als onmisbare schakel
Filmmuziek werd steeds belangrijker. In sommige films verscheen zelfs een ouverture, net als in de opera. Gone with the Wind begint bijvoorbeeld met muziek van Max Steiner, terwijl in beeld alleen het woord ‘overture’ verschijnt. Steeds vaker werd filmmuziek gezien als een volwaardig muziekstuk, dat vervolgens ook op een album verscheen. Een vroeg voorbeeld van zo’n ‘soundtrack’ is de muziek van King Kong, eveneens gecomponeerd door Steiner.
Koningskoppel
Hét koningskoppel uit de filmdustrie is regisseur Steven Spielberg en componist John Williams. Hun decennialange samenwerking leverde niet alleen talloze succesvolle films op, maar ook 51 Oscarnominaties voor Williams.
Een goed voorbeeld is Jaws. Volgens Spielberg kon de mechanische witte haai die bij de opnames werd gebruikt nauwelijks bewegen. ‘Het was eerder een probleem dan een oplossing’, zei hij daarover. Williams bedacht echter het Jaws-thema, dat uit slechts drie noten bestaat. Toen hij het voor Spielberg op de piano speelde, dacht de regisseur dat het om een grapje ging. Uiteindelijk zorgde juist dit eenvoudige thema ervoor dat de haai toch spannend en dreigend overkwam. Volgens Spielberg hebben de drie noten de haai ‘gered’.
Een ander groot succes van het duo is Schindler’s List. Het hoofdthema uit de film is zelfs zo geliefd dat het regelmatig wodt uitgevoerd tijdens klassieke concerten. Extra bijzonder is dat het thema is ingespeeld door niemand minder dan de wereldberoemde violist Itzhak Perlman.
Filmmuziek of muziekfilm?
Het kan ook andersom: eerst de muziek, dan de film. Zo was Gustav Mahler allerminst met film bezig toen hij zijn Adagietto voor harp en strijkers componeerde. Hij componeerde dit vierde deel van zijn Vijfde symfonie als een liefdesverklaring voor zijn toekomstige vrouw Alma. Mahler had nooit kunnen vermoeden dat het zestig jaar na zijn dood zou klinken in de dramatische slotscène van Death in Venice. Die film maakte het Adagietto bekend bij het grote publiek.
Mahler was allerminst met film bezig toen hij zijn Adagietto componeerde
Het filmsucces van Samuel Barbers Adagio for Strings was nog een stuk groter. Het droevige stuk is onder andere te horen in The Elephant Man en Outlander, en is zelfs gebruikt in The Simpsons en South Park. Een ander, vrij extreem voorbeeld is de film A Clockwork Orange, waarin Beethovens Negende symfonie wordt gekoppeld aan de misdaden van een gewelddadige bende. En soms wordt tijdens de montagefase van een film gebruikgemaakt van een tijdelijke soundtrack die zo goed bevalt, dat van nieuwe muziek wordt afgezien. Zo klinkt in de openingsscène van Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey muziek van Richard Strauss: Also sprach Zarathustra.
De computer versus de musicus
In sommige films hoor je geen ‘echte’ musici, maar samples. Dat zijn korte, opgenomen geluidsfragmenten die een componist kan gebruiken en combineren om zo een volledige soundtrack te creëren. Het is efficiënt en goedkoop, en als componist hoef je in principe niet eens noten te kunnen lezen. Het nadeel is echter dat het natuurlijke geluid van echte akoestiek en de emotie van een violist als Perlman moeilijk met samples zijn na te bootsen.
In sommige films hoor je geen ‘echte’ musici, maar samples
Hans Zimmer, die onder andere de muziek van The Lion King en Gladiator componeerde, staat bekend om zijn combinatie van technologie en symfonische elementen. Zo behoudt hij totale controle over zijn muziek, terwijl je toch het het natuurlijke geluid van ‘echte’ musici.
Het filmconcert
Honderden echte musici had Howard Shore nodig voor een van de mooiste soundtracks uit de geschiedenis: The Lord of the Rings. Het London Philharmonic Orchestra, andere ensembles, koren en solisten zijn in de trilogie te horen. Zo’n indrukwekkend soundtrack vraagt erom op het podium te worden uitgevoerd, en dat gebeurt dan ook regelmatig in filmconcerten.
