Verdieping: Ode aan de zon

De zon is onmisbaar voor het leven op aarde. Niet alleen omdat de aarde zonder de zon koud, kil en onbewoonbaar zou zijn, maar ook omdat zonlicht een groot effect heeft op het humeur van de mens: zonlicht maakt gelukkig. Niet voor niets bestaan er diverse zonnegoden in de verschillende antieke beschavingen. Denk aan de Griekse zonnegod Helios met zijn zonnewagen getrokken door vier paarden, of aan de god Jarilo, de Slavische zonnegod die meestal wordt voorgesteld als een sterke jongeman rijdend op een wit paard. Zowel het hemellichaam de zon als de verschillende zonnegoden zijn al eeuwenlang een inspiratiebron voor componisten.

De zon en de verschillende zonnegoden zijn al eeuwenlang een inspiratiebron voor componisten

Een van de meest oogverblindende zonsopkomsten in de klassieke muziek is afkomstig uit Also sprach Zarathustra van Richard Strauss. De duistere klanken van de nacht worden opgeschrikt door trompetgeschal waarna de zon met veel spektakel opkomt verklankt door een gigantisch groot bezet symfonieorkest met een hoofdrol voor de koperblazers. Mede dankzij Elvis Presly is het fragment wereldberoemd geworden. De legendarische rockster liet deze overweldigende muziek altijd horen op het moment dat hij het podium betrad in zijn glimmende witte pak.

De zonsopkomst van Edvard Grieg in Peer Gynt is misschien iets minder spectaculair, maar spreekt evenzogoed tot de verbeelding. In Ochtendstemming komt de majestueuze zon opgewekt tevoorschijn. Net als Strauss gebruikte Maurice Ravel in Daphnis et Chloé een reusachtige bezetting voor zijn muzikale weergave van de zonsopkomst. Daar voegde hij nog een groot koor aan toe. In Lever du jour laat hij horen hoe de natuur langzaam ontwaakt en hoe de zon in volle glorie aan de hemel verschijnt.

Zo glorieus als de zon meestal opkomt, zo mysterieus kan een zonsondergang zijn. Opnieuw heeft Strauss een prachtig muzikaal voorbeeld van het fenomeen. In het lied Der Abend uit Zwei Gesänge voor a-cappellakoor probeert hij de woorden uit Schillers gedicht zo beeldend mogelijk te laten klinken. De hoge ‘g’ van de sopranen, die meer dan twintig maten pianissimo aanhoudt, vormt het uitgangspunt voor een wonderschone zonsondergang. Ook de meester van de liedkunst Franz Schubert heeft diverse keren laten inspireren door ‘de koninklijke morgenzon’ en de ‘rood vlammende avondzon’ in zijn liederen An die Sonne, in diverse zettingen op verschillende teksten.

In De vier jaargetijden weet Vivaldi de verzengende hitte van de felle zomerse zon treffend te verklanken

Wie aan de zon denkt, denkt automatisch ook aan de zomer. Het bekendste muzikale gedicht over de zomer is van de Italiaanse barokcomponist Antonio Vivaldi. In zijn meeslepende serie vioolconcerten De vier jaargetijden weet hij de verzengende hitte van de felle zomerse zon treffend te verklanken. De wereld lijkt stil te staan, afgezien van een zacht briesje en een enkel zingend vogeltje, totdat een verlossende storm losbarst. Vriendelijker klinkt de zon in Vivaldi’s eerste deel Lente, als de zon nog niet zo warm is en de vogels nog enthousiast hun lenteliedjes zingen.

In Las cuatro estaciones Porteñas (De vier seizoenen van Buenos Aires) van de Argentijn Ástor Piazzolla is het zwoele zonlicht bijna altijd present. Hoewel het scheppingsverhaal in de Bijbel vooral over heel veel andere zaken gaat, speelt de schepping van het licht en de zon door God wel degelijk een belangrijke rol bij het ontstaan van hemel en aarde. Joseph Haydn heeft dat fraai weergegeven in zijn oratorium Die Schöpfung. ‘In den beginne is er Chaos’, hoorbaar aan de duistere klanken en vervreemdende harmonieën in de prelude van dit indrukwekkende stuk. Na deze inleiding begint het scheppingsverhaal. Op het moment dat het koor ‘Und es war Licht’ zingt, noteert Haydn op het woord ‘Licht’ een stralend en vooral fortissimo C-grootakkoord. Zo tovert hij een pracchtige zonsopgang tevoorschijn.

Haydn tovert een prachtige zonsopgang tevoorschijn

De bewondering van de mens voor de zon bestaat al eeuwenlang. Waar de moderne mens de luxe heeft om deze aanbidding te uiten door massaal op vakantie te gaan naar zonnige oorden ter ontspanning en vertier, bestond die verering bij onze verre voorvaderen uit het aanbidden van de zonnegod. Veel componisten hebben zich laten inspireren door de verschillende gedaanten van de zonnegod. Zo schreef Carl Nielsen een ode aan de Griekse zonnegod Helios in zijn gelijknamige ouverture. Nikolaj Rimski-Korsakov eindigt zijn tragische opera Het sneeuwmeisje met een lofzang op de zon in de gedaante van de Slavische zonnegod Jarilo. Igor Stravinsky's revolutionaire ballet Le sacre du printemps schetst een prehistorische wereld waarin een jonge maagd is uitverkoren om zich dood te dansen als offer aan de Zonnegod. De Franse koning Lodewijk XIV dankt zijn fameuze bijnaam Zonnekoning aan een optreden als Opgaande Zon in het Ballet de la nuit van zijn hofcomponist Jean-Baptiste Lully.

Het meest inspirerend is misschien wel de elegante en koninklijke muzikale ode Brillant soleil uit Les Indes galantes van Jean-Philippe Rameau. Tijdens het beluisteren van dit jubelende zonnefeest van de Inca’s uit Peru zijn de warme zonnestralen bijna voelbaar. Dat werkt positief op het humeur, net als de zon zelf.

Het échte geluid van de zon

Nieuwsgierig hoe de zon écht klinkt? Luister dan naar Solstice van de Amerikaanse componiste Amelia Chain. Zij verwerkte in dit stuk geluiden van de zon. Daarvoor gebruikte ze NASA-opnamen van de trillingen van de zon. Om die trillingen hoorbaar te maken voor het menselijk oor zijn ze 40.000 keer versneld. Chain laat eerst de zon horen en vervolgens klinkt haar eigen compositie voor piano en strijkers.

Bijzonnen

Wanneer de zon door ijskristallen schijnt is het mogelijk om naast de zon diverse ‘bijzonnen’ waar te nemen. John Luther Adams schetst een muzikaal portret van dit magische fenomeen in zijn compositie The Wind in High Places: Sky with Four Suns. De bijzonnen worden ook bezongen in het voorlaatste lied uit Schuberts Winterreise. Guus Janssen schreef ter gelegenheid van het veertigjarig jubileum van pianist Rudolf Jansen het stuk Nevenzon voor fluit, hobo en piano.

2001: A Space Odyssey

De zonsopkomst van Richard Strauss is niet alleen hergebruikt door Elvis Presley, maar ook door Stanley Kubrick in zijn beroemde sciencefictionsfilm 2001: A Space Odyssey. In de eerste minuut bestaat alleen het duister, het onmetelijke onbekende van het universum. Dan stijgt de camera langzaam op vanachter de maan en kijk je over de maan en de aarde naar de zon, terwijl de zonsopkomst uit uit Also sprach Zarathustra klinkt.