Mahlerman doet verslag - Dag 4

Aan het Paviljoen in het Vondelpark krijg ik een Mahlerkrantje in de hand gedrukt. Kleindochter Marina Mahler vertelt in het voorwoord dat er maar weinig foto’s bestaan waarop haar grootvader lacht. Degene waarop hij wel lacht, zijn allemaal in Nederland genomen. Zijn tweede muzikale vaderland, weet u wel. Daarbij hoort het iconische beeld van Gustav Mahler in zwart driedelig pak, ten voeten uit op het Zuiderzeestrand in Valkeveen, in 1906. En voorwaar, ja. Een lachebekje is het nooit geweest, maar voor zijn doen is dit lachen. Wie weet wat er was gebeurd als de foto ‘s zomers was genomen: Mahler banjert met blote voeten door het zand, duikt weg voor een vlieger, grijpt plots pen en papier om het geklingel van een ijsjesverkoper te noteren. Klarer Ton! Wie am Strand!, leest een slagwerker dan honderd jaar later in de partituur.

De glimlachende Mahler werd zondag in een zaaltje van het Rijksmuseum op de achtergrond geprojecteerd. Op de voorgrond greep ondertussen een historische gebeurtenis plaats. Sopraan Jeanette van Schaik werd er de enige nog levende zangeres die door Gustav Mahler aan de piano werd begeleid. Dat zit zo. In 1905 speelde Mahler vier eigen composities in op pianorollen: rollen papier met perforaties erin die overeenkomen met muzieknoten, tempo en dynamiek. Een pianola brengt die tot klinken. De mechaniek kan verborgen zitten in een piano, of zichtbaar zijn zoals in het Rijksmuseum. Daar werd een vleugelpiano aangeslagen door een soort robot-arm met 80 (geen 88, vraag me niet waarom) houten vingers, met vilt bekleed. De 200 mahlerianen in het zaaltje hoorden hoe Gustav van aan de andere kant van het leven twee van zijn liederen en fragmenten uit de Vierde en Vijfde symfonie op piano speelde. Vaag op de achtergrond hoorde je ook de draaiende rol papier, met de cadans van een traag rijdende trein.

Jeanette van Schaik probeerde zich door Mahler te laten begeleiden, wat met een dode echt niet simpel bleek. Met een levende pianist is het soms al uitkijken. Bovendien ging Gustav er met een rotvaart vandoor. Ging heut' morgen übers Feld? Gustav rende als een losgeslagene gewoon het hele veld door, lustige Fink of niet, de Glockenblumen vertrappelend. Heia!

Mahlers pianoversie van het openingsdeel uit de Vijfde symfonie sloeg ook niet echt gensters, maar dat kan aan mij liggen: pianoversies van symfonieën, dat is zoals gearomatiseerd water. Je krijgt wel een idee van de smaak van frambozen, maar het blijft toch water. Je voelde toch wat teleurstelling in de zaal – de grote componist had de klus met de pianorollen een beetje slordig geklaard. Onrust ook, een onbehaaglijk gevoel. Het was een bizarre situatie, die spookpianist. Dat de technieker van het ding met een zorgelijke blik rond de piano begon te cirkelen en er uiteindelijk onder kroop, voedde de onrust alleen maar. Hoorde hij vreemde geluiden? Was er een portaal naar het verleden geopend en werd de technieker opgezogen naar 1905? Ik was vast niet de enige die opgelucht was toen de spookpiano ophield en de technieker de papierrollen opborg in dozen die deden denken aan toners voor kantoorprinters. Bij elke printertoner die ik ooit nog vervang, zal ik denken aan Gustav die door het veld rent.

Gelukkig dook er daarna een levende pianist op, om Jeannette van Schaik écht te begeleiden in andere liederen. Hij lachte al zijn tanden bloot. Achter hem keek Gustav Mahler ons nog altijd zuinig glimlachend aan, daar op het strand in Valkenveen. Of was het plots een grijns?

Drie momenten van de dag:

• Het woeste ‘bravo’ waarmee een toeschouwer het vredige slotdeel van de Derde symfonie meteen kapotschreeuwde.
• De onvermoeibare klantvriendelijkheid van het zaalpersoneel in Het Concertgebouw.
• De vrije val van de iPad van de eerste violist van het Chianti Ensemble.